લેખકઃ ડો.મનિષ આચાર્ય | 

પૈસા અને ચલણ શબ્દોનો વારંવાર એકબીજાના પર્યાયની જેમ ઉપયોગ થાય છે,પરંતુ તાર્કિક રીતે તે એકસમાન નથી. પૈસા કે નાણાં સ્વાભાવિક રીતે એક અમૂર્ત ખ્યાલ છે. બીજી તરફ ચલણ નાણાંની અમૂર્ત ખ્યાલની સ્થૂળ કે મૂર્ત અભિવ્યક્તિ છે.

 ચલણી નોટ, સિક્કા, ક્રેડિટ કે ડેબિટ કાર્ડ વગેરે નાણાંના ભૌતિક પ્રતિનિધિ છે જે નાણાની અમૂર્ત તાકાતને એક સ્થૂળ નક્કર દૃશ્યમાન રૂપ આપે છે. નાણાંનું મૂળ સ્વરૂપ સંખ્યાઓ છે જ્યારે ચલણનું મૂળ સ્વરૂપ કાગળની નોટ, સિક્કા અથવા ક્રેડિટ કે ડેબિટ કાર્ડ જેવા પ્લાસ્ટિક કાર્ડ છે. પૈસા અને ચલણ વચ્ચેનો આ તફાવત કેટલાક સંદર્ભોમાં મહત્વપૂર્ણ હોવા છતાં, આ લેખમાં સાતત્ય અને સરળતા માટે આ શબ્દોનો ઘણી જગ્યાએ એકબીજાની બદલે ઉપયોગ કર્યો છે.

નાણાં એ માન્ય મૂલ્ય સાથે વિનિમયનું એક માધ્યમ છે જે લોકો માટે એકબીજા સાથે ઉત્પાદનો અને સેવાઓનો વેપાર કરવાનું સરળ બનાવવા માટે અપનાવવામાં આવ્યું હતું. નાણાં અને ચલણનો વૈશ્વિક ઈતિહાસ ઘણો રસપ્રદ છે. સામાન્ય એવી ધાતુથી લઈને ચામડા, સોના, ચાંદી, પિત્તળ, એલ્યુમિનિયમ, નિકલ અને કાગળના માધ્યમથી નાણાં પ્રગટ થતા રહ્યા છે.

 પૈસાનો ઉપયોગ શરૂ થયો તે પહેલાં લોકો વિનિમય પધ્ધતિથી વ્યવહાર કરતાં હતાં.

 વિશ્વની સૌથી જૂની સિક્કાની ટંકશાળ ૩૧૦૦ વર્ષ પહેલાં ચીનમાં શરૂ થઈ હોવાનું નોંધાયું છે. ત્યાર બાદ સમય જતાં દુનિયાના વિવિધ દેશોમાં કાગળની ચલણી નોટ પૈસાના જીવંત રૂપે ફરતી થઈ. ત્યારબાદ હવે વર્ચ્યુઅલ કરન્સી સહિત ચુકવણીના ડિજિટલ સ્વરૂપો તરફ પ્રયાણ થયું છે.

 પૈસાનું હંમેશા મૂલ્ય હોતું નથી, પછી ભલે તે કોડી, ધાતુના સિક્કા, કાગળના ટુકડા અથવા કોમ્પ્યુટર દ્વારા ઈલેક્ટ્રોનિક રીતે ફિક્સ કરાયેલ કોડની સ્ટ્રીંગ દ્વારા દર્શાવવામાં આવે. ૨૦૨૨ના અંતે વૈશ્વિક સંપત્તિ આશરે ઇં૪૫૪.૪ ટ્રિલિયન હોવાનો અંદાજ છે, નાણાંનું મૂલ્ય તેના પર વિનિમયના માધ્યમ, માપનનું એકમ અને સંપત્તિના ભંડાર તરીકે લોકો તેને કેટલું મહત્વ આપે છે તેના પર આધાર રાખે છે.

  તે એક સામાજિક રીતે સ્વીકૃત ધોરણ છે કે જેના દ્વારા વસ્તુઓની કિંમત નક્કી કરવામાં આવે છે અને જેની સાથે ચુકવણી સ્વીકારવામાં આવે છે. જાે કે,નાણાંનો ઉપયોગ અને સ્વરૂપ બંને ઓછામાં ઓછા છેલ્લાં ૫,૦૦૦ વર્ષોથી કોઈને કોઈ સ્વરૂપે માનવ ઇતિહાસનો ભાગ રહ્યો છે. તે સમય પહેલા, ઈતિહાસકારો સામાન્ય રીતે સંમત થાય છે કે વિનિમયની પદ્ધતિનો ઉપયોગ થવાની શક્યતા છે. બાર્ટરિંગ એ માલ અને સેવાઓનો પ્રત્યક્ષ વેપાર છે.

 ચલણનો એક પ્રકાર સદીઓથી ધીમે ધીમે વિકસિત થયો જેમાં પ્રાણીના ચામડા, મીઠું અને શસ્ત્રો જેવી વસ્તુઓ સામેલ હતી. વેપારની આ જ વ્યવસ્થા સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાયેલી હતી. અને આજે પણ વિશ્વના કેટલાક ભાગોમાં તે અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

 ઑગસ્ટ ૨૦૨૧ની શરૂઆતમાં ઝેંગઝૂની સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના ચાઇનીઝ પુરાતત્ત્વવિદોએ ચીનના હેનાન પ્રાંતમાં ગુઆનઝુઆંગમાં વિશ્વની સૌથી જૂની સુરક્ષિત રીતે તારીખવાળી સિક્કા બનાવવાની સાઇટની શોધની જાહેરાત કરી હતી. ટંકશાળ એક એવી સુવિધા છે જ્યાં ચલણી માધ્યમનું ઉત્પાદન કરવામાં આવે છે. લગભગ ૩૧૦૦ વર્ષ પહેલાં આ ધાતુના સિક્કાના પ્રથમ પ્રમાણિત સ્વરૂપોમાંનું એક માનવામાં આવે છે. તેમાં કોદાળી દ્વારા ધાતુ પર મૂલ્ય અંકિત કરી સીક્કા બનાવવામાં આવતાં હતાં. ભારતમાં હવે ચલણ રૂપે સિક્કાનું કોઈ મૂલ્ય રહ્યું નથી પણ અમેરિકામાં કરોડો સિક્કા બજારમાં ફરતાં હોય છે.ફિલાડેલ્ફિયાના મિન્ટમાં પ્રતિ મિનિટ ૪૭,૨૫૦ જેટલા સિક્કા બનાવવામાં આવે છે જ્યારે ડેનવર મિન્ટ દ્વારા પ્રતિ મિનિટ ૪૦,૫૦૦ સિક્કા બનાવવામાં આવે છે.

પશ્ચિમમાં ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં ધાતુના સિક્કા લિડિયાના રાજા એલિયેટ્‌સે પ્રથમ સત્તાવાર ચલણ તરીકે લિડિયન બજારમાં મૂક્યા હતાં. તે સમયે ચલણી સિક્કા ભઠ્ઠીમાં લુહારી કામથી તૈયાર કરાતાં હતાં. ચાંદી અને સોનાના મિશ્રણથી આ સિક્કા બનતાં હતાં.

ઈ.સ.૧૨૬૦ દરમિયાન ચાઇનાના યુઆન રાજવંશ સિક્કામાંથી કાગળના નાણાં તરફ આગળ વધ્યા હતાં.આશરે ૧૨૭૧માં સિલ્ક રોડ પર એશિયામાં પ્રવાસ કરનાર વેનેટીયન વેપારી, સંશોધક અને લેખક માર્કો પોલો ચીનની મુલાકાતે આવ્યાં ત્યાં સુધીમાં ચીનના સમ્રાટ નાણાં પુરવઠા અને તેને લગતા વિવિધ વ્યવસાયો સારી રીતે વિકસાવી ચૂક્યાં હતાં. યુરોપના પ્રદેશોમાં હજુ પણ ૧૬મી સદી સુધી તેમના એકમાત્ર ચલણ તરીકે ધાતુના સિક્કાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. યુરોપની વિજયકૂચના પગલે નવા પ્રદેશોના વસાહતી હસ્તાંતરણે કિંમતી ધાતુઓના નવા સ્ત્રોત પૂરા પાડ્યાં અને યુરોપિયન રાષ્ટ્રોને વધુ સંખ્યામાં સિક્કાઓની ટંકશાળ ચાલુ રાખવા સક્ષમ બનાવ્યા હતાં, પરંતુ બેંકોએ થાપણદારો અને ઉધાર લેનારાઓ માટે ધાતુના સિક્કાની જગ્યાએ કાગળની નોટનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ નોટો કોઈપણ સમયે બેંકમાં લઈ જઈ શકાય અને ધાતુ,સામાન્ય રીતે ચાંદી અથવા સોના, સિક્કાઓમાં તેમની ફેસ વેલ્યુ માટે બદલી શકાય. આ રીતે, તે આધુનિક વિશ્વમાં આજે ચલણની જેમ કાર્ય કરે છે. પરંતુ તે સરકારને બદલે બેંકો અને ખાનગી સંસ્થાઓ દ્વારા જારી કરવામાં આવી હતી, જે હવે મોટાભાગના દેશોમાં સરકાર ચલણ જારી કરવા માટે જવાબદાર અને અધિકારી છે. યુરોપિયન સરકારો દ્વારા જારી કરાયેલ પ્રથમ કાગળનું ચલણ વાસ્તવમાં ઉત્તર અમેરિકામાં તેમની વસાહતી સરકારો દ્વારા જારી કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૬૮૫માં કેનેડા (તે સમયે ફ્રેન્ચ વસાહત)માં પહેલો કિસ્સો બન્યો જ્યારે સૈનિકોને ફ્રાંસના સિક્કાને બદલે રોકડ તરીકે વાપરવા માટે ગવર્નર દ્વારા હસ્તાક્ષરવાળા કાર્ડ આપવામાં આવ્યા હતા.

ગોલ્ડ સ્ટાન્ડર્ડની સ્થાપના ૧૮૭૦માં કરવામાં આવી હતી. આ નિયમ હેઠળ દેશ પાસે તેના ભંડારમાં રહેલા સોનાના જથ્થાના આધારે ચલણ છાપવાની મંજૂરી આપવામાં આવતી હતી.

યુરોપમાં પેપર મની તરફ વળવાથી આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારનું પ્રમાણ વધી શક્યું હતું. બેંકો અને શાસક વર્ગે અન્ય રાષ્ટ્રો પાસેથી કરન્સી ખરીદવાનું શરૂ કર્યું હતું અને વિશ્વના પ્રથમ કરન્સી માર્કેટની રચના કરી હતી. રાજાશાહી કે સરકારની સ્થિરતાએ દેશના ચલણના મૂલ્ય પર ચોક્કસ અસર કરતી હતી આ રીતે વિવિધ દેશો વચ્ચેની હરીફાઈ ઘણીવાર ચલણ યુદ્ધો તરફ દોરી ગઈ હતી, જ્યાં હરીફ દેશો હરીફના ચલણના મૂલ્યમાં ફેરફાર કરવાનો પ્રયાસ કરતા હતા. તેઓ શત્રુ રાષ્ટ્રના માલને ખૂબ મોંઘો બનાવીને, તેને નીચે લઈ જઈને અને દુશ્મનની ખરીદ શક્તિ ઘટાડી દેતા. ૨૧મી સદીએ તમારી આંગળીના સ્પર્શથી સક્રિય થયેલ ચુકવણીના એક નવા સ્વરૂપને જન્મ આપ્યો છે. મોબાઇલ પેમેન્ટ્‌સ માલ અને સેવાઓ માટે ચૂકવણી કરવા માટે વપરાતા નાણાંનો સંદર્ભ આપે છે. તેનો ઉપયોગ અન્ય વ્યક્તિ, જેમ કે કુટુંબના સભ્ય અથવા મિત્રને નાણાં ટ્રાન્સફર કરવા માટે પણ થઈ શકે છે. આ બધું પોર્ટેબલ ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણનો ઉપયોગ કરીને કરી શકાય છે, જેમ કે સ્માર્ટફોન અથવા ટેબ્લેટ ઉપકરણ.

ઉત્તર અમેરિકામાં જતા પહેલા ચુકવણીનું આ સ્વરૂપ સૌ પ્રથમ એશિયા અને યુરોપમાં પ્રસિદ્ધ થયું હતું. ટેક્સ્ટ સંદેશ દ્વારા ચૂકવણીઓથી, સ્માર્ટ ઉપકરણો પર કેમેરા એપ્લિકેશનનો ઉપયોગ કરીને ચેક જમા કરાવવા માટેની ટેક્નોલોજીનો વિકાસ થયો હતો. એપલ પે અને ગૂગલ પે જેવી મોબાઈલ પેમેન્ટ સેવાઓ રિટેલર્સ માટે પોઈન્ટ-ઓફ-સેલ પેમેન્ટ્‌સ માટે તેમના પ્લેટફોર્મ સ્વીકારવા માટે ઉત્સુક છે. વર્ચ્યુઅલ કરન્સી માત્ર ઇલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપમાં જ ઉપલબ્ધ હોય છે. નાણાના ડિજિટલ સ્વરૂપ તરીકે, આ પ્રકારનું ચલણ કોમ્પ્યુટર એપ્લિકેશન અથવા ખાસ નિયુક્ત સોફ્ટવેરનો ઉપયોગ કરીને સંગ્રહિત અને વેપાર કરવામાં આવે છે. વર્ચ્યુઅલ કરન્સીની અપીલ એ છે કે તે પરંપરાગત ઓનલાઈન પેમેન્ટ મિકેનિઝમ કરતાં ઓછી ટ્રાન્ઝેક્શન ફીનું વચન આપે છે અને સરકાર દ્વારા જારી કરન્સીથી વિપરીત વિકેન્દ્રિત સત્તાવાળાઓ દ્વારા સંચાલિત થાય છે.

બિટકોઇન ઝડપથી વર્ચ્યુઅલ કરન્સી માટે માનક બની ગયું. તે ૨૦૦૯માં સાતોશી નાકામોટો દ્વારા બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું.૧૨ ડિસેમ્બર, ૨૦૨૩ સુધીમાં વિશ્વના તમામ બિટકોઈનની કિંમત ઇં૮૦૩.૭૪ બિલિયનથી વધુ હતી. જાેકે, ધ્યાનમાં રાખો કે બિટકોઈન જેવી વર્ચ્યુઅલ કરન્સીમાં કોઈ ભૌતિક સિક્કા નથી કારણ કે તેનો એક્સચેન્જાે પર વેપાર થાય છે. બિટકોઈન સૌથી વધુ લોકપ્રિય અને સૌથી મોંઘું હોવા છતાં, અન્ય વર્ચ્યુઅલ કરન્સી બજારમાં આવી છે.