સમય કોઈના હુકમનો ગુલામ નથી અને કોઈની ખુશામતનો મોહતાજ પણ નથી. ક્યાંય રોકાઈ જવું તેના સ્વભાવમાં નથી. સમય ઘસાતો નથી, કટાતો નથી. માણસે-માણસે સમય બદલાય છે, તો સમયે-સમયે માણસ પણ બદલાય છે, પરંતુ બંને બાબતોમાં ‘સમય' નાયક છે! જે કાલે હતું, આજે ન હોય એમ બને, પણ સમય હંમેશાં હતો, હંમેશાં રહેશે. તે અનાદિ - અનંત છે. સમય નચાવે છે, હસાવે છે, રડાવે છે, ડરાવે છે, સતાવે છે. સમય મારે છે, સમય બચાવે છે. આ સમય સૌની સાથે છે ને છતાં કોઈનોય નથી, કારણ કે એ તટસ્થ છે. સ્વયંભૂ સમય બધા સવાલોનો જવાબ છે પણ એના સવાલોના જવાબ બધા પાસે હોતા નથી!

સમય એ એવી કલ્પના છે જેણે સદીઓથી માનવ મગજને ચુનૌતી આપેલ છે. આ જીવનના દરેક પાસાંને પ્રભાવિત કરે છે, છતાં તેને સંપૂર્ણ રીતે સમજવું અસંભવ લાગતું રહે છે. સમયનો અભ્યાસ માત્ર તત્વજ્ઞાનનો પ્રશ્ન નથી, પરંતુ તે માનસશાસ્ત્રઅનેભૌતિકશાસ્ત્રથી પણ ઊંડો વિચારપ્રેરક પ્રશ્ન છે.

તત્વજ્ઞાનના દૃષ્ટિકોણથી સમયનું મહત્ત્વઃ

તત્વજ્ઞાનીઓએ સમયને લગતા વિવિધ દૃષ્ટિકોણો પ્રસ્તુત કર્યા છે. ગ્રીક તત્વજ્ઞાની હેરાક્લાઇટસે માન્યું હતું કે ‘તમે એક જ નદીમાં બે વખત પ્રવેશ કરી શકતા નથી.’ આ વાત એ દર્શાવે છે કે સમય સતત વહેતો રહે છે અને દરેક ક્ષણ અનન્ય હોય છે. હેરાક્લાઇટસના આ વિચારથી આપણને સમજાય છે કે સમય કોઈ સ્થિરતા માટે જગ્યા રાખે નહિ, દરેક વસ્તુ પરિવર્તનશીલ છે.

આ જ રીતે, સંત અગસ્ટીને કહ્યું હતું, ‘જાે કોઈ મને પૂછે કે સમય શું છે, તો હું જાણું છું; જાે કોઈ મને તે સમજાવવાનો કહે, તો હું નથી જાણતો.’ આ વિધાનથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સમયના સ્વભાવને સમજવો આપણા માટે કેટલો જટિલ અને રહસ્યમય છે.

મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી સમયની અનુભૂતિઃ

મનોવૈજ્ઞાનિકોમાં સમયની અનુભૂતિને સમજવા માટે ઘણા અભ્યાસો કરવામાં આવ્યા છે. પ્રસિદ્ધ મનોચિકિત્સક વિલિયમ જેમ્સે કહ્યું હતું, ‘અમારો વર્તમાન સમય જ અમારી એકમાત્ર વાસ્તવિકતા છે.’ મનૌવિજ્ઞાનના દૃષ્ટિકોણથી, સમયની આપણી અનુભૂતિ, આપણી માનસિક અને ભાવનાત્મક સ્થિતિ પર ર્નિભર કરે છે. જ્યારે આપણે ખુશ હોતા હોઈએ છીએ, ત્યારે સમય ઝડપથી પસાર થાય છે, અને જ્યારે આપણે ઉદાસ હોતા હોઈએ છીએ, ત્યારે સમય ધીમો લાગતો હોય છે. આ સમયની સાપેક્ષતા દર્શાવે છે, જે મનોચિકિત્સકો અને તત્વજ્ઞાનો માટે મહત્વપૂર્ણ અભ્યાસનો વિષય રહ્યો છે.

ભૌતિક વિજ્ઞાન અને સમયઃ

આઇન્સ્ટાઇનના સાપેક્ષતા સિદ્ધાંતે સમયની કલ્પનાને જ બદલી નાખી. તેમના અનુસાર, સમય નિરપેક્ષ નથી, પરંતુ તે ગતિ અને દ્રવ્ય સાથે બદલાય છે. આઇન્સ્ટાઇનએ કહ્યું હતું, ‘સમય એક સ્થિર, વૈશ્વિક અનુભવ નથી.’ આ વિચાર વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાન બંનેમાં ક્રાંતિ લાવનાર હતો, જેણે સમયની કલ્પનાને સંપૂર્ણપણે નવું સ્વરૂપ આપ્યું.

સમય એવી કલ્પના છે જે દરેક વ્યક્તિના જીવનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ આપણી ઓળખ, આપણી સ્મૃતિઓ, અને આપણાં અનુભનું સંરક્ષણ કરનાર છે. સમયને યોગ્ય રીતે સમજવાનો અને તેનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયાસ જ આપણને વાસ્તવિક જીવનનો બોધ કરાવી શકે છે. પ્રસિદ્ધ ફ્રેન્ચ લેખક મર્સેલ પ્રાઉસ્ટે કહ્યું હતું, ‘સમય એ છે જેને આપણે સૌથી વધુ ઈચ્છીએ છીએ, પરંતુ આપણે તેનો ઉપયોગ સૌથી ખરાબ રીતે કરીએ છીએ.’

આથી, સમયની ઊંડાઈને સમજવાની અને તેને સંપૂર્ણ રીતે જીવવાની કોશિશ કરવી એ જ જીવનનો સાર છે. સમય પ્રત્યેની અમારી સમજ અને દૃષ્ટિકોણ જ આપણાં જીવનની દિશા અને ગુણવત્તા નક્કી કરે છે.

જાે આમ થયું હોત તો આમ ન થયું હોત', અને ‘જાે આમ થયું હોત તો આમ જ થયું હોત' - એવી દલીલોને સમય બાલિશ બનાવી દે છે. આ સમય કયારેક તકનો પોશાક પહેરીને આવે છે, કયારેક દુર્ઘટનાનો, કયારેક નસીબનો. એક જ સમયના અનેક ચહેરા છે - મહોરાં છે! એક જ સમયનાં સેંકડો રંગ-રૂપ છે.

કયારેક આપણને એવું લાગે કે જે સમય પવનની પાંખ પહેરીને સ્વર્ગની સહેલ કરાવી રહ્યો છે, તે સમય જાેતજાેતાંમાં કાળમીંઢ પથ્થરની જેમ અડગ ઊભો રહી આપણા બાર વગાડી શકે છે!

હૉસ્પિટલના બિછાને મૂર્છિત અવસ્થામાં પડેલા માણસ માટે હવે ઘડિયાળ દોડે કે કેલેન્ડર, તેનો સમય કોઈ હઠાગ્રહીની જેમ મોં-સૂઝણું કરીને રોકાઈ જાય છે. સમયના ખોટકાઈ ગયેલા તાળાને ખોલીને કાર્યરત કરનારી એક જાદુઈ ચાવી છે. આ ચાવીનું એક નામ દવા ને બીજું નામ દુઆ છે.

આ ચાવી ડૉક્ટરો અને સ્વજનો અજમાવતાં રહે છે. અટકી ગયેલો, ક્રૂર થઈ ગયેલો, રિસાઈ ગયેલો, બદલાઈ ગયેલો સમય ફરી અસલ મિજાજમાં પાછો આવી જાય તે માટે આ ચાવી આખરી શરણ છે.

સમય ઘા કરે છે, તો એ જ સમય ઘા રૂઝવે પણ છે. બંધ આંખોથી નીતરતાં આંસુ સાથે હોઠ બંધ રાખી અંતરથી કરેલી દુઆઓનો પડઘો સમય હસતા ચહેરાઓના રૂપમાં આપે કે ન આપે, માણસ સદા સમય સામે નતમસ્તક હતો ને સદા રહેશે.

-ઃ ઠ ફેક્ટર ઃ-

સમયને આપણી સંસ્કૃતિએ કાલદેવતા કહ્યો છે, ભલભલો નાસ્તિક આ કાલદેવતાનું શરણ સ્વીકારે છે!