રાજકુમારે ચાર દાયકાથી વધુ લાંબી કારકિર્દીમાં ૭૦ ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યો અને તેમને ભારતીય સિનેમાના સૌથી સફળ અભિનેતાઓમાંના એક તરીકે ગણવામાં આવે છે. રાજકુમારની ડાયલોગ ડીલીવરી ખૂબ જ પ્રચલિત અને લોકપ્રિય હતી. મીમીક્રી આર્ટિસ્ટ પણ તેમના ડાયલોગ્સની મિમિક્રી કરીને પ્રસિદ્ધિ મેળવી રહ્યા છે.

રાજકુમારનું મૂળ નામ કુલભૂષણ પંડિત હતું. તેમનો જન્મ ૮ ઓક્ટોબર,૧૯૨૬ના રોજ બ્રિટિશ ભારતના બલુચિસ્તાન પ્રાંત જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે ત્યાંના લોરાલાઈમાં એક કાશ્મીરી પંડિત પરિવારમાં થયો હતો.૧૯૪૦ના દાયકાના અંતમાં, તેઓ બોમ્બે ગયા, જ્યાં તેઓ બોમ્બે પોલીસમાં જાેડાઈ સબ-ઇન્સ્પેક્ટર બન્યા. ૧૯૬૯ના દાયકામાં, તેમણે એંગ્લો-ઇન્ડિયન જેનિફર પંડિત સાથે લગ્ન કર્યા. જેનિફરને તેઓ ફ્લાઇટમાં મળ્યા હતા જ્યાં તેઓ એર હોસ્ટેસ હતા. બાદમાં તેમણે હિંદુ રિવાજાે અનુસાર પોતાનું નામ બદલીને ગાયત્રી કુમાર રાખ્યું હતું. તેમને ત્રણ બાળકો હતા, પુત્રો પુરુ રાજકુમાર જે એક અભિનેતા છે,પાણિની રાજકુમાર અને પુત્રી વાસ્તવિકા પંડિત, જેમણે ૨૦૦૬ની ફિલ્મ ‘એઇટઃ ધ પાવર ઓફ શનિ’ થી સ્ક્રીન પર પદાર્પણ કર્યું હતું.

રાજકુમારે પોતાની કારકિર્દીની શરૂઆત ૧૯૫૨માં ‘રંગીલી’થી કરી હતી અને ત્યારબાદ અનમોલ સહર, આભાર, ઘમંડ જેવી ફિલ્મો કરી હતી, જેમાંથી મોટાભાગની ફિલ્મોની કોઈ નોંધ લેવાઈ નહતી. તેમને ૧૯૫૭માં મહેબૂબખાનની ફિલ્મ 'મધર ઇન્ડિયા’થી સફળતા મળી હતી. આ ફિલ્મ બોક્સ ઓફિસ પર ઓલ ટાઈમ બ્લોકબસ્ટર બની હતી અને ૧૯૫૯ના દાયકાની સૌથી સફળ ફિલ્મ પણ બની હતી. તેને ઘણી પ્રશંસાઓ મેળવી અને '૧૦૦૧ મૂવીઝ યુ મસ્ટ સી બિફોર યુ ડાઇ’ પુસ્તકમાં પણ એની ગણના કરવામાં આવી હતી.

મધર ઇન્ડિયાની વ્યાપક સફળતા પછી ૧૯૫૯માં એસ. એસ. વાસનની સામાજિક ફિલ્મ ‘પૈગામ‘માં દિલીપ કુમાર અને વૈજયંતીમાલા મુખ્ય ભૂમિકામાં હતા.રાજકુમારને એક સંભાળ રાખનાર મોટા ભાઈના અભિનય માટે પ્રશંસા મળી અને શ્રેષ્ઠ સહાયક અભિનેતા શ્રેણી માટે ફિલ્મફેર એવોર્ડમાં નામાંકન મળ્યું હતું.

રાજકુમારનો સિતારો કિશોર સાહુની રોમેન્ટીક ફિલ્મ 'દિલ અપના ઔર પ્રીત પરાઈ’ થી ચમકી ઉઠ્યો હતો.આ ફિલ્મમાં લતા મંગેશકર દ્વારા ગવાયેલ તેના એક ગીત ‘અજીબ દાસ્તાન હૈ યે’ ચાર્ટબસ્ટર બનવાની સાથે બોક્સ ઓફિસ પર સુપરહિટ સાબિત થઈ હતી. ૧૯૬૧માં તેઓ રાજેન્દ્ર કુમાર અને આશા પારેખ સાથે ‘ઘરાના’માં દેખાયા હતા. તેલુગુ બ્લોકબસ્ટર ‘શાંતિ નિવાસમ‘ની રિમેક, આ ફિલ્મ હિન્દીમાં પણ એટલી જ સફળ સાબિત થઈ અને બોક્સ ઓફિસ પર સુપરહિટ સાબિત થઈ. એક વર્ષ પછી, તેઓ સી. વી. શ્રીધરની રોમેન્ટિક ફિલ્મ ‘દિલ એક મંદિર’ માટે રાજેન્દ્રકુમાર અને મીનાકુમારી સાથે ફરી જાેડાયા. તેને પ્રેક્ષકો તરફથી ખૂબ જ સકારાત્મક પ્રતિસાદ મળ્યો હતો અને રાજકુમારને આ સુપરહિટ ફિલ્મમાં તેમના અભિનય માટે શ્રેષ્ઠ સહાયક અભિનેતાનો ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળ્યો હતો. તેમની વર્ષની અન્ય મોટી ફિલ્મ ‘ફૂલ બને અંગારે’એ પણ બોક્સ ઓફિસ પર સારું પ્રદર્શન કર્યું હતું.૧૯૬૪માં, તેમણે ફરી એકવાર રાજેન્દ્ર કુમાર અને વૈજયંતીમાલા સાથે રામાનંદ સાગરની બીજી ફિલ્મ 'જિંદગી’માં કામ કર્યું હતું. આ ફિલ્મને સકારાત્મક પ્રતિસાદ મળ્યો અને તેની યશકલગીમાં વધુ એક બોક્સ ઓફિસ હિટ ફિલ્મ ઉમેરવામાં આવી.

ઘણા વર્ષો સુધી સહાયક ભૂમિકાઓ કર્યા પછી, રાજકુમાર ૧૯૬૫માં યશ ચોપરાની મસાલા ફિલ્મ ‘વક્ત’ અને રામ મહેશ્વરીની રોમેન્ટિક ફિલ્મ ‘કાજલ’ સાથે મુખ્ય નાયક બન્યા હતા. બંને ફિલ્મોને પ્રેક્ષકો તરફથી જાેરદાર પ્રતિસાદ મળ્યો હતો અને તે બ્લોકબસ્ટર બની હતી. ‘વક્ત’માં એક સુસંસ્કૃત ચોરની ભૂમિકા ભજવવા બદલ, રાજકુમારે ભારે પ્રશંસા મેળવી હતી અને શ્રેષ્ઠ સહાયક અભિનેતાનો તેમનો બીજાે ફિલ્મફેર એવોર્ડ જીત્યો હતો. ‘કાજલ’માં તેમના અભિનયની પણ પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી અને તેમને આ ફિલ્મ માટે શ્રેષ્ઠ અભિનેતા શ્રેણી માટે ફિલ્મફેર એવોર્ડમાં તેમનું પ્રથમ અને એકમાત્ર નામાંકન મળ્યું હતું. રાજકુમારની તે વર્ષની અન્ય નોંધપાત્ર ફિલ્મ ફની મજૂમદારની ફિલ્મ 'ઊંચે લોગ’ હતી, જેમાં અશોક કુમાર અને ફિરોઝ ખાન સહ-કલાકાર હતા. આ ફિલ્મને વિવેચકો તરફથી હકારાત્મક સમીક્ષાઓ મળી હતી અને હિન્દીમાં બીજી શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મ માટે રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કાર જીત્યો હતો. તે પછીના વર્ષે, તેઓ સસ્પેન્સ થ્રિલર 'હમરાઝ’ માટે 'વક્ત’ના નિર્માતાઓ સાથે ફરી જાેડાયા. આ ફિલ્મ એક મોટી વિવેચનાત્મક અને વ્યાવસાયિક સફળ સાબિત થઈ, આખરે બ્લોકબસ્ટર બની અને હિન્દીમાં શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મ માટે રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કાર જીત્યો. તેનું એક ગીત, ‘નીલે ગગન કે તલે’ મહેન્દ્ર કપૂરે ગાયું હતું અને રાજકુમાર અને વિમી પર ફિલ્માવવામાં આવ્યું હતું, જે સુપરહિટ સાબિત થયું હતું અને મહેન્દ્ર કપૂરને શ્રેષ્ઠ પુરુષ પાર્શ્વગાયક માટેનો તેમનો બીજાે ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળ્યો હતો.

જીતેન્દ્ર અને માલા સિન્હા સાથેની પહેલાની ફિલ્મે સામાન્ય રીતે સારું પ્રદર્શન કર્યું હતું,જ્યારે મનોજ કુમાર અને વહીદા રહેમાન સાથેની સહ-કલાકારની ફિલ્મ બ્લોકબસ્ટર હતી અને ટોચની પાંચ સૌથી વધુ લોકપ્રિય ફિલ્મોમાંની એક હતી.નીલ કમલમાં પોતાના ખોવાયેલા પ્રેમની ઝંખના દર્શાવવા માટે, રાજકુમારને શ્રેષ્ઠ સહાયક અભિનેતા શ્રેણી માટે ફિલ્મફેર એવોર્ડમાં તેમનું પાંચમું અને અંતિમ નામાંકન મળ્યું હતું.

૭૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં રાજકુમાર તેમની કેટલીક સૌથી પ્રતિષ્ઠિત ફિલ્મોમાં જાેવા મળ્યા હતા.૧૯૭૦માં રજૂ થયેલી તેમની એકમાત્ર ફિલ્મ ચેતન આનંદની પ્રિયા રાજવંશ સાથે રોમેન્ટિક મ્યુઝિકલ 'હીર રાંઝા’ હતી. મદનમોહન દ્વારા રચિત ‘હીર રાંઝા’નું સાઉન્ડટ્રેક સુપરહિટ હતું, જેમાં મોહમ્મદ રફીનું ગીત ‘યે દુનિયા, યે મહફિલ મેરે કામ કી નહીં’ લોકોમાં ધૂમ મચાવી રહ્યું હતું.'હીર રાંઝા’ની સફળતા પછી ૧૯૭૧માં 'લાલ પત્થર’ અને 'મર્યાદા’ આવી હતી.

 ૧૯૭૨માં, રાજકુમાર કમલ અમરોહીની મહાન કૃતિ ‘પાકીઝા’માં જાેવા મળ્યા હતા, જેમાં મીના કુમારી અને અશોક કુમાર પણ મુખ્ય ભૂમિકામાં હતા. ધીમી શરૂઆત હોવા છતાં, તે બોક્સ ઓફિસ પર એક વિશાળ બ્લોકબસ્ટર બની હતી અને પછીના વર્ષોમાં ક્લાસિકનો દરજ્જાે મેળવ્યો હતો. નૌશાદ દ્વારા રચિત તેનું સાઉન્ડટ્રેક મ્યુઝિકમાં પ્રભુત્વ ધરાવતું હતું.પાકીઝા પછી, રાજકુમારની કારકિર્દી ધીમી પડી ગઈ. આ તબક્કા દરમિયાન તેમની એકમાત્ર સફળ ફિલ્મ રામ મહેશ્વરીની બીજી ફિલ્મ કર્મયોગી હતી.

લગભગ એક દાયકાની અસફળતા પછી, તેમણે ૧૯૮૧માં ઇસ્માઇલ શ્રોફની ક્રાઇમ થ્રિલર ‘બુલંદી’ સાથે સફળતા મેળવી હતી. આ ફિલ્મને વિવેચકો તરફથી સકારાત્મક પ્રતિસાદ મળ્યો હતો અને તે બોક્સ ઓફિસ પર હિટ સાબિત થઈ હતી. તે જ વર્ષે, તેઓ ચેતન આનંદના પુનર્જન્મની ફિલ્મ ‘કુદરત’માં રાજેશ ખન્ના, વિનોદ ખન્ના, હેમા માલિની અને પ્રિયા રાજવંશ સાથે પણ દેખાયા હતા.

૧૯૯૧માં, રાજકુમાર સુભાષ ઘઈની એક્શન ડ્રામા ફિલ્મ ‘સૌદાગર’ માટે ૩૨ વર્ષ પછી તેમના પૈગામ સહ-કલાકાર દિલીપકુમાર સાથે ફરી જાેડાયા હતા. આ ફિલ્મમાં દિલીપકુમાર અને રાજકુમારની ટક્કર માણવાલાયક હતી. આ ફિલ્મ બોક્સઓફિસ પર સુપરહિટ સાબિત થઈ હતી અને તે વર્ષની સૌથી વધુ કમાણી કરનારી ફિલ્મ પણ સાબિત થઈ હતી.

૧૯૯૩માં, રાજકુમારે નાના પાટેકર સાથે મેહુલ કુમારની મહાન કૃતિ, દેશભક્તિના એક્શન ડ્રામા ફિલ્મ ‘તિરંગા’માં અભિનય કર્યો હતો.

૩ જુલાઈ ૧૯૯૬ના રોજ ગળાના કેન્સરથી ૬૯ વર્ષની વયે રાજકુમારનું અવસાન થયું હતું. તેમના પુત્ર પુરુ રાજકુમારે જણાવ્યું હતું કે, તેમના પિતા હોજકિન્સથી પીડિત હતા, જેના માટે તેમણે કિમોથેરાપી કરાવી હતી. તેમના જીવનના છેલ્લા બે વર્ષમાં ફેફસાં અને પાંસળીમાં વારંવાર ગાંઠો થઈ હતી.રાજકુમાર ભલે આજે આપણી સાથે નથી પરંતુ એમની હિટ ફિલ્મો,સરસ મજાના ગીતો અને એમના ડાયલોગ્સ આજે પણ લોકો યાદ કરે છે.