મોદી સરકારના ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય નાણાં સચિવ અને હવે કેન્દ્રના ટીકાકાર ગણાતા સુભાષ ચંદ્ર ગર્ગ કહે છે, “મોદી સરકાર હેઠળની દેશની આર્થિક પ્રગતિ વિશેનું સત્ય માત્ર કાળું કે સફેદ નથી, તેમાં ઘણા ગ્રે વિસ્તારો છે.” ગર્ગ માને છે કે અર્થવ્યવસ્થા પર દૂરગામી અસર કરવા માટે, કોઈપણ વડાપ્રધાને ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશમાં તેમના નેતૃત્વના એજન્ડામાં ત્રણ મુખ્ય મુદ્દાઓ હોવા જાેઈએ.

એક, ઝડપી આર્થિક વૃદ્ધિએ સરકાર અને વ્યાપાર તેમજ સ્થાનિક અને વિદેશી રોકાણકારો સાથેના સંબંધોના સંદર્ભમાં અર્થતંત્રનું માળખું બદલવું જાેઈએ.બીજું, સમાન અને સર્વસમાવેશક વિકાસ માટે ગરીબોમાં સંશાધનોનું પુનઃવિતરણ થવી જાેઈએ. અને ત્રીજું છે ટકાઉ વિકાસ માટે પર્યાવરણને ધ્યાનમાં રાખીને ઝડપી તકનીકી ફેરફારોની મદદથી વિકાસની દિશામાં આગળ વધવાની નેતામાં ક્ષમતા હોવી જાેઈએ.

તદુપરાંત, નિષ્ણાંતોના મતે, દરેક વડાપ્રધાન આર્થિક નીતિને લઈને પોતાનો દ્રષ્ટિકોણ, વિચારધારા અને પ્રતિબદ્ધતાઓ લાવે છે, જે સરખામણી મુશ્કેલ બનાવે છે.

 ‘મોદીનોમિક્સ’ અથવા ‘મોદી અર્થશાસ્ત્ર’ ભારે રોકાણ- આધારિત વિકાસ અને કલ્યાણ યોજનાઓ સાથે રાજકોષીય સંતુલન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તે એ વાત પર પણ ભાર મૂકે છે કે ટેક્નોલોજીની મદદથી, વચેટિયાઓને બદલે સીધા લાભાર્થીઓને રોકડ ટ્રાન્સફર કરી શકાય છે, જેથી ડિલિવરી અસરકારક અને ભ્રષ્ટાચારથી મુક્ત હોય. મોદીના દરેક કામ અને યોજનામાં વિચારોની સ્પષ્ટતા છે, જે મોટા ગેમપ્લાનનો ભાગ છે. તે શરૂઆતમાં દેખાતું નથી પરંતુ તેના તમામ ભાગો કનેક્ટ થયા પછી ખુલે છે.

 જાન્યુઆરીમાં વડા પ્રધાને તેમના દૃષ્ટિકોણના આ ‘ક્રમશઃ એક્સપોઝર’ વિશે વાત કરી હતી. ઉદાહરણ તરીકે, તેમણે ડિજિટલ પબ્લિક ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો ઉલ્લેખ કર્યો, જે તેમની સરકાર દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી. મોદીએ તેમના પ્રથમ કાર્યકાળમાં જન ધન યોજના દ્વારા બેંકિંગ સુવિધાઓથી વંચિત લોકો માટે બેંક ખાતા ખોલવા માટે એક મોટું અભિયાન ચલાવ્યું હતું, જેમાં ૫૦ કરોડથી વધુ બેંક ખાતા ખોલવામાં આવ્યાં હતાં.

ત્યારબાદ તેઓએ સરકારી કલ્યાણ યોજનાઓ હેઠળ તમામ રોકડ ટ્રાન્સફર માટે આ લાભાર્થી ખાતાઓને આધાર કાર્ડ અને મોબાઈલ નંબર સાથે સીધા લિંક કર્યા. તેને ત્નછસ્ અથવા જન ધન, આધાર અને મોબાઈલ ત્રિકોણ કહેવામાં આવે છે. આ ગેમ ચેન્જર સાબિત થયું. હાલમાં આ ખાતાઓમાં જમા રકમ ૨.૩૨ લાખ કરોડ રૂપિયા હોવાનું કહેવાય છે. દેશ ડિજિટલ પબ્લિક ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે ઉભરી આવ્યો છે.ગયા વર્ષે, ઈ-ટ્રાન્ઝેક્શનની સંખ્યા વધીને ૧૩૪ મિલિયન થઈ હતી, જે તમામ વૈશ્વિક ડિજિટલ પેમેન્ટના ૪૬ ટકા હતી.

 ‘પોલીસી પેરાલિસિસ’થી પીડિત મનમોહન સિંહ સરકાર પછી ૨૦૧૪માં મોદીએ સત્તા સંભાળી ત્યારે લોકોની અપેક્ષા હતી કે તેમની સરકાર તરત જ અર્થતંત્રને પુનર્જીવિત કરશે અને લાખો નોકરીઓનું સર્જન કરશે, જેની દેશને સખત જરૂર છે. તેમની પાસેથી ઝડપી આર્થિક વિકાસનો માર્ગ મોકળો કરવા માટે ઘણા સુધારા લાવવાની પણ અપેક્ષા હતી.

તેમની પાસેથી એવી અપેક્ષા પણ રાખવામાં આવી હતી કે તેઓ શું કહે છે, ‘મહત્તમ શાસન, લઘુત્તમ સરકાર.’ તેમના પ્રથમ કાર્યકાળમાં, મોદીએ ખાસ કરીને રોડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને ખાસ કરીને નાણાકીય ક્ષેત્રે ઘણા સુધારાઓ માટે ઘણા પ્રોજેક્ટ્‌સ શરૂ કર્યા. શૌચાલય, સસ્તું ગેસ જાેડાણો અને મકાનો પૂરા પાડવા સહિત ગરીબ અને જરૂરિયાતમંદોની પ્રાથમિક જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા વ્યાપક કલ્યાણકારી પગલાં પણ રજૂ કરવામાં આવ્યાં હતાં.

નાણાકીય ક્ષેત્રમાં મોદીના બે મોટા માળખાકીય ફેરફારો નોંધપાત્ર સાબિત થયાં. એક, તેમણે દેશભરમાં વ્યવસાય કરવાની સરળતા બનાવવા માટે સીમાચિહ્નરૂપ ગુડ્‌સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ(જીએસટી) દ્વારા દબાણ કર્યું. બીજું, મોટી દ્ગઁછ(નોન-પરફોર્મિંગ એસેટ્‌સ) અથવા ખરાબ લોન સાથે સંઘર્ષ કરતી બેંકોને મદદ કરવાના પગલાંના ભાગ રૂપે એક નાદારી અને બેંકિંગ કોડ (ઈમ્ઝ્ર) રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો કારણ કે દ્ગઁછ વધીને રૂ. ૧૦.૨ લાખ કરોડ થઈ ગયું હતું.

જાે કે, તેમણે કાળા નાણાથી છૂટકારો મેળવવા માટે ૨૦૧૬માં નોટબંધીનો ચોંકાવનારો ર્નિણય પણ લીધો હતો, જેના કારણે ઉચ્ચ મૂલ્યની ચલણને રાતોરાત ગેરકાયદેસર જાહેર કરવામાં આવી હતી. આ તદ્દન વિવાદાસ્પદ સાબિત થયું અને અર્થતંત્રને પાટા પરથી ઉતારી દીધું. છેવટે, રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાએ ઓગસ્ટ ૨૦૧૮માં જાહેર કર્યું હતું કે ૧૫.૩ લાખ કરોડ રૂપિયાની ગેરકાયદે જાહેર કરાયેલ કુલ ચલણમાંથી ૯૯.૩ ટકા બેંકિંગ સિસ્ટમમાં પાછી આવી છે. આ કારણે કાળું નાણું નાબૂદ કરવાની દલીલ અર્થહીન બનવા લાગી. જાેકે, લોકોએ કાળા નાણાને નાબૂદ કરવાના મોટા હિતમાં મુશ્કેલીઓ સહન કરી.

તેનાથી વિપરિત, ગરીબો માટેની તેમની કલ્યાણકારી યોજનાઓ ખૂબ જ સફળ સાબિત થઈ, જેથી તેઓ જાતિ અને ધર્મને ધ્યાનમાં લીધા વિના લાભાર્થીઓની સંપૂર્ણ વોટબેંક બનાવવામાં સફળ રહ્યાં.આ લાભાર્થી વર્ગે ૨૦૧૯માં તેમની પુનઃચૂંટણીની જીતમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

૨૦૧૬માં તેમણે રિયલ એસ્ટેટ(રેગ્યુલેશન એન્ડ ડેવલપમેન્ટ) એક્ટ(ઇઈઇછ) લાગુ કર્યો જેથી મધ્યમ વર્ગના ઘર ખરીદનારાઓને અનૈતિક વિકાસકર્તાઓથી બચાવવા માટે, જેના કારણે આ ક્ષેત્રમાં વૃદ્ધિ થઈ અને તેને એક સફળ પહેલ ગણવામાં આવી.

તેમનો બીજાે કાર્યકાળ રાજકીય અને આર્થિક મોરચે મોટા પાયે સુધારા સાથે શરૂ થયો. સિંહાસન સંભાળ્યાના થોડા મહિનામાં જ તેમની સરકારને જમ્મુ અને કાશ્મીરમાંથી કલમ ૩૭૦ હટાવવાનો સુધારો સંસદના બંને ગૃહોમાં પસાર થઈ ગયો. આર્થિક મોરચે વડાપ્રધાને બિઝનેસ હાઉસીસને મોટી રાહતો આપી છે. તેમણે કોર્પોરેટ ટેક્સ ૩૫ ટકાથી ઘટાડીને ૨૫ ટકા અને નવા ઉત્પાદન એકમો માટે ૨૫ ટકાથી ઘટાડીને ૧૫ ટકા કર્યો.

આ સાથે, મોદી સરકારે ઘણા મોટા જાહેર ક્ષેત્રના એકમોના વિનિવેશ પર આગ્રહ કર્યો. તેમાં ખોટ કરતી જાહેર ક્ષેત્રની એરલાઈન એર ઈન્ડિયાનો સમાવેશ થાય છે, જેને ટાટા પરિવારને રૂ. ૧૮,૦૦૦ કરોડમાં વેચવામાં આવી હતી. જાહેર ક્ષેત્રની અન્ય એક વિશાળ કંપની, લાઈફ ઈન્સ્યોરન્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયાના શેર પણ લોકો માટે ખુલ્લા મુકવામાં આવ્યાં હતાં, જેની પ્રારંભિક જાહેર ઓફર રૂ. ૨૧,૦૦૦ કરોડ હતી. અન્ય વચનમાં ખાનગી ક્ષેત્રને જાહેર ક્ષેત્રની કેટલીક મુખ્ય સંપત્તિઓનું વેચાણ અથવા મુદ્રીકરણનો સમાવેશ થાય છે, જેનો અંદાજ રૂ. ૬ લાખ કરોડ છે.

જાે કે, કોવિડ રોગચાળો મોદીની મોટી સુધારણા યોજનાઓ માટે આંચકો સાબિત થયો. વડાપ્રધાનને એ વાતનું શ્રેય મળવું જ જાેઈએ કે, તેઓ મક્કમ રહ્યાં અને અર્થતંત્રને રોગચાળાની અસરોમાંથી બહાર લાવવા માટે નકામા ખર્ચને બદલે નાણાકીય સંતુલન જાળવવાનું નક્કી કર્યું.

તેમણે, અન્ય બાબતોની સાથે, સમગ્ર દેશમાં ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના નિર્માણમાં મોટા રોકાણ માટે કામ કર્યું. રેલ, રોડ અને મેરીટાઇમ કનેક્ટિવિટી વધારવા અને લોજિસ્ટિક્સને વેગ આપવા માટે પાંચ વર્ષમાં નેશનલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પાઇપલાઇન માટે ૨૦૨૦માં રૂ. ૧૦૦ લાખ કરોડનું વચન આપ્યું હતું.

વડા પ્રધાનના અડગ અભિગમ અને ખાતરીઓનું ફળ મળ્યું હોય તેવું લાગે છે, કારણ કે અર્થતંત્ર મજબૂત રીતે પાછું ઉછળ્યું છે, વિશ્વના નેતાઓએ પણ તેની મજબૂત જીડીપી વૃદ્ધિની પ્રશંસા કરી છે. નાણાકીય વર્ષ ૨૦૧૩માં રાજકોષીય ખાધ ૬.૪ ટકા જેટલી ઊંચી હોવા છતાં, તેને કેવી રીતે સંતુલિત કરવી તેનો સ્પષ્ટ ઉકેલ હતો.

ગ્રીન અથવા ક્લીન એનર્જી માટે પણ મોટા લક્ષ્યાંકો નક્કી કરવામાં આવ્યાં હતાં, જેણે દેશ અને વિદેશમાં મોટા કોર્પોરેટ અને ટોચના રોકાણકારોનું ધ્યાન આકર્ષિત કર્યું હતું. દેશના શેરબજારોમાં પણ ઉત્સાહનો માહોલ છે. આ વર્ષે એપ્રિલમાં સેન્સેક્સ ૭૫,૦૦૦નો આંકડો પાર કરી ગયો હતો. રોકાણ માટે ભારતને વધુ સારું માનવામાં આવે છે, જે ભારતીય શેરોમાં વિદેશી નાણાંના પ્રવાહમાં મદદ કરી રહ્યું છે.

આશાના આ કિરણો પર કેટલાક કાળા વાદળો છે. એર ઈન્ડિયા અને ન્ૈંઝ્ર સિવાય, સરકારની સંપૂર્ણ સંપત્તિના વેચાણ અથવા ખાનગીકરણની મહત્વાકાંક્ષી યોજનાઓ ખૂબ જ ધીમી ગતિએ આગળ વધી રહી છે. તેવી જ રીતે, કૃષિ સુધારણાની મહત્વાકાંક્ષાને પણ ખેડૂતોના વર્ષભરના વિરોધમાં દફનાવવી પડી હતી. તેથી, મોદીના બે કાર્યકાળ દરમિયાન કૃષિ વિકાસ દર ૪ ટકા પર સ્થિર રહ્યો છે અને નાણાકીય વર્ષ ૨૪ માં ઘટીને ૧.૪ ટકા થયો છે.

દેખીતી રીતે, ખેડૂતો સ્પષ્ટપણે નીતિ પરિવર્તનથી નારાજ છે. ૨૦૧૯-૨૦માં પસાર થયેલો કેન્દ્રીય કાયદો અટકી ગયો હોવાથી શ્રમ સુધારાઓ પણ અવઢવમાં છે. ઉત્પાદન ક્ષેત્ર માટે મહત્વની જમીન સુધારણા પ્રક્રિયા પણ અધૂરી છે. મોદીના પ્રથમ કાર્યકાળ દરમિયાન પસાર કરાયેલ જમીન સંપાદન વટહુકમને ખૂબ જ જલ્દી સમાપ્ત થવા દેવામાં આવ્યો હતો.

જીડીપીમાં મેન્યુફેક્ચરિંગ સેક્ટરનું યોગદાન ૧૫ ટકાથી વધારીને ૨૫ ટકા કરવાનું અને રોજગારીનું સર્જન કરવાનું વચન સ્વપ્ન જ રહ્યું છે. કૌશલ્ય વિકાસ કાર્યક્રમો તેમજ લોજિસ્ટિક્સ ઇન્ફ્રા પાછળ પાછળ હોવાને કારણે ચીન માટે વૈકલ્પિક વૈશ્વિક સપ્લાય ચેઇન બનવાની આકાંક્ષા અધૂરી રહી છે. જાે કે છેલ્લા બે વર્ષમાં નિકાસમાં વધારો થયો છે, તેમ છતાં કામગીરી હજુ પણ સંભવિત કરતાં ઘણી ઓછી છે.

 (ક્રમશઃ)