લેખકઃ દીપક આશર | 

પૃથ્વી પરથી મધમાખીઓ અદૃશ્ય થઈ જાય, તો માનવી પાસે જીવવા માટે માત્ર ચાર વર્ષ બચશે. પહેલી નજરે એવું લાગે કે આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને મધમાખીઓ માટે આવું કહ્યું હતું. પરંતુ આનો અર્થ એ છે કે આ નાના જીવોનો આપણા મનુષ્યોના જીવન સાથે મોટો સંબંધ છે. પર્યાવરણમાં તેમની સ્થિતિ આપણને મનુષ્યોને પણ અસર કરી શકે છે. નાના અને મહત્વપૂર્ણ જીવોની વાત કરીએ તો તાજેતરમાં જ પતંગિયાઓ પર એક સંશોધન થયું હતું. આ વિશે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે જાે પતંગિયા લુપ્ત થઈ જશે, તો મનુષ્ય માટે પણ જીવવું મુશ્કેલ બની જશે!

એ સમજીએ કે, માનવીનો પતંગિયાઓ સાથે સંબંધ શું છે? દક્ષિણ અમેરિકન દેશ ઇક્વાડોરમાં જીવવિજ્ઞાનીઓ એમેઝોનના જંગલોમાં પોતાનો શ્વાસ રોકીને દુર્ગંધ મારતો ચારો ખવડાવી રહ્યા હતા! પતંગિયાઓને આકર્ષવા માટે આ ખોરાક હતો. પતંગિયા જે પરાગનયનમાં મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. પરાગનયનમાં તેઓ ફૂલના નર ભાગમાંથી પરાગના દાણાને ફૂલના માદા ભાગમાં પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે. જેના કારણે ફૂલોમાં ગર્ભાધાન થાય છે. અને આમાંથી બીજ બનાવી શકાય છે. જે નવા છોડ બનાવવામાં મદદ કરે છે.

ચાલો ,એમેઝોનના જંગલો પર પાછા જઈએ. જીવવિજ્ઞાનીઓએ જંગલમાં કુલ ૩૨ જાળ બિછાવી હતી, જેમાં સડેલી માછલી અને સડેલા કેળાનો ચારા તરીકે ઉપયોગ થતો હતો. જેને ગ્રીન નેટમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. વૈજ્ઞાનિકોની ટીમ ગયા વર્ષે ઓગસ્ટ મહિનાથી ‘કુયાબેનો વાઇલ્ડલાઇફ રિઝર્વ’માં આ કામ કરી રહી હતી. શા માટે માત્ર પતંગિયા જ પકડી રહી હતી? આનું એક મોટું કારણ એ છે કે પતંગિયાઓને બાયોઇન્ડિકેટર્સ કહેવામાં આવે છે. તે સ્થળ પર પર્યાવરણની સ્થિતિ વિશે કહી શકે છે.સંશોધનના ભાગ રૂપે પતંગિયાઓને પકડ્યા પછી, તેમાંથી મોટાભાગનાઓ પર નિશાન કરીને પાછા છોડવામાં આવ્યા હતા. પતંગિયાઓની માત્ર તે જ પ્રજાતિઓ કે જે અગાઉ જાેવા મળી ન હતી તેને વધુ સંશોધન માટે રાખવામાં આવી હતી. પાછળથી જે પરિણામો આવ્યા તે ચિંતાજનક હતા!

સંશોધક મારિયા ફર્નાન્ડીઝ ચેકાએ આ વિશે જણાવ્યું હતું કે, જાે કે, બટરફ્લાયની પ્રજાતિઓમાં ૧૦ ટકા ઘટાડો જાેવા મળ્યો છે. પરંતુ પતંગિયાઓની સમગ્ર વસ્તી ૪૦-૫૦ ટકા ઘટી શકે છે. અને આ ખૂબ જ ચિંતાજનક બાબત છે.પતંગિયા જેવા જીવો માણસો સાથે ઊંડો સંબંધ ધરાવે છે. આ પરાગનયનમાં મદદ કરે છે. જેના કારણે છોડ બીજ બનાવે છે. અને નવા છોડની રચના થઈ શકે છે. બટરફ્લાય અને મધમાખી જેવા જીવો આ કામમાં ઘણી મદદ કરે છે. હકીકતમાં, બાકીના પર્યાવરણની સ્થિતિ આ સજીવો દ્વારા સમજી શકાય છે. ચેકા કહે છે કે પતંગિયા ખૂબ જ સંવેદનશીલ હોય છે. પર્યાવરણમાં થોડો ફેરફાર પણ તેમના ટૂંકા જીવન પર ઊંડી અસર કરી શકે છે કારણ કે તેઓ ઇંડામાંથી બટરફ્લાય સુધી ઉછરે છે. મતલબ કે જાે કોઈ જગ્યાએ અચાનક ઘણા બધા પતંગિયા દેખાય તો એવું માની શકાય કે ત્યાંનું વાતાવરણ સુધર્યું છે. નવા છોડ ઉગ્યા છે.

તેનાથી વિપરિત, જાે એમેઝોનની જેમ કોઈ જગ્યાએ પતંગિયાઓની સંખ્યા ઘટી છે, તો તે સંકેત છે કે ત્યાંની અન્ય પ્રજાતિઓ પર પણ પ્રતિકૂળ અસર થઈ શકે છે. આમાં માણસોનો પણ સમાવેશ થાય છે. યુએન (યુનાઈટેડ નેશન્સ) એ પણ ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી કે મધમાખી અને પતંગિયા જેવા પરાગનયન જીવોની લગભગ ૪૦ ટકા પ્રજાતિઓ જાેખમમાં છે, જેના કારણે આપણે માણસો પર પણ જાેખમ ઊભું થવાની શક્યતા છે.

નિષ્ણાતો માને છે કે વિશ્વભરમાં ૮૭ મુખ્ય પાક પરાગનયન માટે આવા જીવો પર ર્નિભર છે. એવું પણ કહેવાય છે કે આ કુલ પાકના ૩૫ ટકા છે. આનો અર્થ એ થયો કે એમ કહેવું ખોટું નહીં હોય કે દર ત્રણમાંથી એક પાકનું પરાગ રજ સજીવોને કારણે થાય છે. એવું પણ કહેવાય છે કે પરાગનયન સજીવોની વસ્તી ઘટવાથી ખાદ્ય સુરક્ષાને પણ અસર થઈ શકે છે.

આ સમસ્યા માત્ર ઈક્વાડોર પુરતી મર્યાદિત નથી. વિશ્વભરમાં પરાગ રજકોની સ્થિતિ ચિંતાજનક છે. યુરોપિયન એન્વાયરમેન્ટ એજન્સીએ આ અંગે એક સંશોધન કર્યું હતું. ૧૭ દેશોમાં ઘાસના મેદાનોના પતંગિયાઓની ૧૭ પ્રજાતિઓ પર સંશોધન હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. એવું જાણવા મળ્યું કે ૧૯૯૧થી અત્યાર સુધીમાં તેમની વસતી લગભગ ૨૫ ટકા ઘટી છે. અલબત્ત, પતંગિયાંઓની પ્રજાતિ લુપ્ત થવા માંડશે તો તેની અસર બાયોલોજિકલ સાયકલ પર થશે, જે માનવીજે સીધી અસર કરશે. એટલે આપણી જિંદગી જળવાઈ રહે એ માટે પતંગિયાઓનું જીવવું જરૂરી છે.