ભ્રામક જાહેરાતો માટે સેલિબ્રિટી પણ જવાબદાર:પતંજલિ કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટ કડક બની, IMA પ્રમુખને નોટિસ; 14 મે સુધીમાં જવાબ માંગ્યો

નવી દિલ્હી

સુપ્રીમ કોર્ટે મંગળવારે (7 મે) ના રોજ પતંજલિ ભ્રામક જાહેરાત કેસની સુનાવણી કરી. કોર્ટે કહ્યું- જો લોકોને પ્રભાવિત કરતી કોઈપણ પ્રોડક્ટ અથવા સેવાની જાહેરાત ગેરમાર્ગે દોરતી જોવા મળે છે તો સેલિબ્રિટી અને સોશિયલ મીડિયા ઈન્ફ્લુએન્સર સમાન રીતે જવાબદાર છે.

IMA દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અરજી પર સુપ્રીમ કોર્ટ સુનાવણી કરી રહી હતી. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે પતંજલિએ કોવિડ રસીકરણ અને એલોપેથી વિરુદ્ધ નકારાત્મક પ્રચાર કર્યો હતો. જસ્ટિસ હિમા કોહલી અને જસ્ટિસ અહસાનુદ્દીન અમાનુલ્લાહની ખંડપીઠે સુનાવણી હાથ ધરી હતી.

23 એપ્રિલે સુનાવણી દરમિયાન બાબા રામદેવ અને બાલકૃષ્ણ ચોથી વખત કોર્ટમાં હાજર થયા હતા. ઇન્ડિયન મેડિકલ એસોસિએશન (IMA) એ 2022ની એક જાહેરાતમાં પતંજતિ પર એલોપેથી વિશે ખોટી માન્યતાઓ ફેલાવવાનો આરોપ લગાવ્યો હતો.

કોર્ટે કહ્યું- બ્રોડકાસ્ટર્સે કોઈપણ જાહેરાત બતાવતા પહેલા સ્વ-ઘોષણા ફોર્મ ભરવાનું રહેશે, જેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જાહેરાતો નિયમોનું પાલન કરે છે. કોર્ટે કહ્યું કે ટીવી બ્રોડકાસ્ટર્સ બ્રોડકાસ્ટ સર્વિસિસ પોર્ટલ પર જાહેરાત અપલોડ કરી શકે છે અને આદેશ આપ્યો છે કે પ્રિન્ટ મીડિયા માટે ચાર અઠવાડિયાની અંદર પોર્ટલ સેટ કરવામાં આવે.

કોર્ટે ભ્રામક જાહેરાતો સંબંધિત 2022ની માર્ગદર્શિકાનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેની માર્ગદર્શિકા 13 જણાવે છે કે વ્યક્તિ જે ઉત્પાદન અથવા સેવાનું સમર્થન કરે છે તેના વિશે તેને પૂરતું જ્ઞાન અથવા અનુભવ હોવો જોઈએ. તેણે ખાતરી કરવી જોઈએ કે તે ભ્રામક નથી. બેન્ચે ઉપભોક્તા ફરિયાદો નોંધવા માટે એક પ્રક્રિયા બનાવવાની જરૂરિયાત દર્શાવી હતી.કોર્ટે કેન્દ્રને પૂછ્યું - ભ્રામક જાહેરાતો સામે પગલાં લેવાથી રાજ્યોને કેમ રોકવામાં આવ્યા? સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને પૂછ્યું - તેમણે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં આયુષ સત્તાવાળાઓને ડ્રગ અને કોસ્મેટિક નિયમો, 1945ના નિયમ 170 હેઠળ ભ્રામક જાહેરાતો સામે કોઈ પગલાં ન લેવાનું કેમ કહ્યું?

સુનાવણી દરમિયાન કોર્ટનું ધ્યાન કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા 2023 માં જાહેર કરાયેલા પત્ર તરફ દોરવામાં આવ્યું હતું. આમાં, નિયમ 170 ના અમલીકરણ પર અસરકારક રીતે પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. 2018માં 1945ના નિયમોમાં નિયમ 170 ઉમેરવામાં આવ્યો હતો.

નિયમ 170 જણાવે છે કે આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની દવાઓનું ઉત્પાદન જ્યાં કરવામાં આવે છે તે રાજ્ય અથવા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશની લાયસન્સિંગ ઓથોરિટીની મંજૂરી વિના જાહેરાત કરી શકાતી નથી. આ નિયમનો હેતુ ભ્રામક જાહેરાતો પર કાર્યવાહી કરવાનો હતો.

જસ્ટિસ હિમા કોહલી અને જસ્ટિસ અહસાનુદ્દીન અમાનુલ્લાહની બેંચને કહેવામાં આવ્યું હતું કે નિયમ 170ને અનેક હાઈકોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો છે. દિલ્હી હાઈકોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને નિષ્ણાતોની સલાહ લીધા બાદ નિયમની ફરીથી તપાસ કરવા કહ્યું છે.

નિયમ પર પુનર્વિચાર કરવાનું બાકી હોવાથી કેન્દ્રએ રાજ્યોને ભ્રામક જાહેરાતો સામે તેને લાગુ કરવાથી દૂર રહેવા જણાવ્યું છે. જોકે, બેન્ચ આ ખુલાસાથી સંતુષ્ટ ન હતી.

જસ્ટિસ અમાનુલ્લાએ પૂછ્યું- તમે નિયમ 170 હેઠળ કાર્યવાહી નહીં કરવાનો નિર્ણય લીધા વિના કેમ કહી રહ્યા છો? હાઈકોર્ટે તમને નિર્ણય લેવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો. હાલમાં પણ કાયદો છે. તમે નિયમ 170 હેઠળ પગલાં નહીં લેવાનો નિર્ણય લીધા વિના કેમ કહ્યું?

કેન્દ્ર સરકારનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા, એડિશનલ સોલિસિટર જનરલ કેએમ નટરાજે કોર્ટને ખાતરી આપી હતી કે નિયમ 170 પર અંતિમ નિર્ણય શક્ય તેટલી વહેલી તકે લેવામાં આવશે.

કોર્ટે IMA પ્રમુખની ટિપ્પણી સામે વાંધો ઉઠાવ્યો અને નોટિસ જાહેર કરી

કોર્ટે IMA પ્રમુખ ડૉ. આરવી અશોકનની ટિપ્પણી સામે સખત વાંધો લીધો હતો અને નોટિસ જાહેર કરી હતી. હકીકતમાં 23 એપ્રિલે સુપ્રીમ કોર્ટે IMAની ટીકા કરી હતી. આ પછી અશોકને એક ન્યૂઝ એજન્સીને આપેલા ઈન્ટરવ્યુમાં કોર્ટની ટિપ્પણીને દુર્ભાગ્યપૂર્ણ ગણાવી હતી.

કોર્ટે કહ્યું, 'તમે (IMA) કહો છો કે બીજી પાર્ટી (પતંજલિ આયુર્વેદ) ગેરમાર્ગે દોરે છે, તમારી દવા બંધ કરી રહી છે - પણ તમે શું કરી રહ્યા હતા?! ચાલો સ્પષ્ટ કરીએ, આ કોર્ટ પીઠ પર કોઈ થપ્પાની અપેક્ષા રાખતી નથી.

સુપ્રીમ કોર્ટે 23 એપ્રિલે સુનાવણી દરમિયાન કહ્યું હતું કે IMAએ તેના ડૉક્ટરો પર પણ વિચાર કરવો જોઈએ, જેઓ ઘણીવાર દર્દીઓને મોંઘી અને બિનજરૂરી દવાઓ લખે છે. જો તમે કોઈની તરફ એક આંગળી ચીંધો છો, તો ચાર આંગળીઓ પણ તમારી તરફ ઈશારો કરે છે.

અશોકને કહ્યું હતું કે- સુપ્રીમ કોર્ટના અસ્પષ્ટ નિવેદનોએ ખાનગી ડોક્ટરોનું મનોબળ નીચું કર્યું છે. તમે જે પણ કહો છો, હજુ પણ મોટી સંખ્યામાં ડોકટરો પ્રમાણિકતાથી કામ કરે છે, તેઓ તેમની નીતિ અને સિદ્ધાંતો મુજબ પ્રેક્ટિસ કરે છે.

IMA તરફથી હાજર રહેલા વરિષ્ઠ વકીલ પીએસ પટવાલિયાએ કોર્ટને વિનંતી કરી છે કે તેઓ વધુ દલીલો કરવા માટે 14 મેના રોજ સુનાવણીની આગામી તારીખ સુધીનો સમય આપે. વરિષ્ઠ વકીલ રોહતગીએ પતંજલિનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું અને કહ્યું કે IMA પ્રમુખની ટિપ્પણી સંબંધિત મામલામાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવી છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે મંગળવારે ફાસ્ટ-મૂવિંગ કન્ઝ્યુમર ગુડ્સ (FMCG) કંપનીઓની ભ્રામક જાહેરાતો પર કડક વલણ અપનાવ્યું હતું. કોર્ટે ત્રણેય કેન્દ્રીય મંત્રાલયોને આ દિશામાં લેવાયેલા પગલાંનો ખુલાસો કરવા કહ્યું હતું. નેસ્લેના બેબી ફૂડમાં વધારાની ખાંડ મળી હોવાના તાજેતરના અહેવાલો વચ્ચે સુપ્રીમ કોર્ટનું આ વલણ મહત્વપૂર્ણ છે.

બેન્ચે કહ્યું- ભ્રામક જાહેરાતનો મુદ્દો માત્ર પતંજલિ પૂરતો મર્યાદિત નથી. આ તે તમામ FMCG (ફાસ્ટ-મૂવિંગ કન્ઝ્યુમર ગુડ્સ) કંપનીઓ સુધી વિસ્તરે છે જેઓ ભ્રામક જાહેરાતો દ્વારા જનતાને છેતરે છે અને તેના કારણે શિશુઓ, બાળકો અને વૃદ્ધોના સ્વાસ્થ્યને અસર કરે છે.

IMA પોતાનું ઘર સંભાળે, તમારા ડૉક્ટરો પણ બિનજરૂરી મોંઘી દવાઓ લખી રહ્યા છે

સુપ્રીમ કોર્ટે પતંજલિ કેસમાં અરજી દાખલ કરનાર ઈન્ડિયન મેડિકલ એસોસિએશન (IMA)ને પણ પોતાનું ઘર સંભાળવાની સલાહ આપી છે. કોર્ટે IMA વતી હાજર રહેલા વરિષ્ઠ વકીલ પટવાલિયાને કહ્યું હતું કે એસોસિએશન પતંજલિ તરફ આંગળી ચીંધી રહ્યું છે, પરંતુ ધ્યાનમાં રાખો કે બાકીની ચાર આંગળીઓ પણ તમારી (IMA) તરફ ચીંધવામાં આવી રહી છે. આ બધું માત્ર FMCGમાં નથી થઈ રહ્યું. તમારા સભ્યો પણ આવા ઉત્પાદનોને સમર્થન આપે છે.

કોર્ટે કહ્યું કે તમારા સભ્યો (ડોક્ટરો) ખૂબ મોંઘી દવાઓ અને સારવાર લખે છે. આ એક અનૈતિક કૃત્ય છે. તમને IMA સભ્યોના અનૈતિક વર્તન વિશે ઘણી ફરિયાદો મળી હશે, IMAએ તેમની સામે શું પગલાં લીધાં છે? અમે તમારા પર પણ નિશાન સાધી શકીએ છીએ. જસ્ટિસ અમાનુલ્લાએ કહ્યું, 'હું ચેનલનું નામ નહીં લઉં. સમાચાર ફ્લેશ થઇ રહ્યા હતા કે આજે કોર્ટમાં આ બન્યું છે અને તેની બાજુમાં જાહેરાત આવી રહી હતી. આ કેટલી વિડંબના છે!' કોર્ટે આ કેસમાં નેશનલ મેડિકલ કમિશન (NMC)ને પ્રતિવાદી બનાવવાનો આદેશ પણ આપ્યો હતો. પતંજલિ સાથે સુપ્રીમ કોર્ટે અરજદાર ઈન્ડિયન મેડિકલ એસોસિએશન (IMA)ને ફટકાર લગાવી. કોર્ટે કહ્યું- એલોપેથી ડોક્ટરો દર્દીઓને મોંઘી અને બિનજરૂરી દવાઓ પણ લખે છે. IMA પર પણ સવાલ ઉઠે છે. તમે પણ તમારું સ્ટેન્ડ સ્પષ્ટ કરો. FMCG કંપનીઓ શિશુઓ, શાળાએ જતા બાળકો અને વરિષ્ઠ નાગરિકોના સ્વાસ્થ્યને અસર કરતા ઉત્પાદનોની જાહેરાતો પ્રકાશિત કરીને જનતાને છેતરે છે. કોર્ટે તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના લાયસન્સ સત્તાવાળાઓને આ કેસમાં પક્ષકાર બનાવવા જણાવ્યું હતું.

સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને છેલ્લા 3 વર્ષમાં ભ્રામક જાહેરાતો પર તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલી કાર્યવાહી અંગે સોગંદનામું દાખલ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો. કોર્ટે કહ્યું- અમે બાળકો, શિશુઓ, મહિલાઓને જોઈ રહ્યા છીએ અને કોઈને મૂંઝવણમાં ન આવે. કેન્દ્ર સરકારે પણ આંખ ખોલવી પડશે.

પતંજલિએ 2 અને 9 એપ્રિલે પણ માફી માંગી હતી, કોર્ટે કહ્યું- આ માત્ર ખાના પૂર્તી છે 2 એપ્રિલે જસ્ટિસ હિમા કોહલી અને જસ્ટિસ અમાનતુલ્લાની બેંચમાં બાબા રામદેવ વતી માફી માંગવામાં આવી હતી. બેન્ચે પતંજલિને ઠપકો આપ્યો હતો અને કહ્યું હતું કે આ માફી માત્ર ખાના પૂર્તી માટે છે. તમારામાં ક્ષમાની લાગણી નથી. આ પછી કોર્ટે સુનાવણીની તારીખ 10 એપ્રિલ નક્કી કરી હતી.

10 એપ્રિલે (9 એપ્રિલે) સુનાવણીના એક દિવસ પહેલા, બાબા રામદેવ અને પતંજલિ આયુર્વેદના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર આચાર્ય બાલકૃષ્ણએ એક નવું સોગંદનામું દાખલ કર્યું. જેમાં પતંજલિએ બિનશરતી માફી માંગી હતી અને કહ્યું હતું કે તેને આ ભૂલ માટે ખેદ છે અને તે ફરીથી નહીં થાય.

સુપ્રીમ કોર્ટ ઇન્ડિયન મેડિકલ એસોસિએશન (IMA) દ્વારા 17 ઓગસ્ટ, 2022ના રોજ દાખલ કરવામાં આવેલી અરજી પર સુનાવણી કરી રહી છે. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે પતંજલિએ કોવિડ રસીકરણ અને એલોપેથી વિરુદ્ધ નકારાત્મક પ્રચાર કર્યો હતો. તે જ સમયે, તેણે પોતાની આયુર્વેદિક દવાઓથી કેટલાક રોગોનો ઇલાજ કરવાનો ખોટો દાવો કર્યો.

IMAએ દલીલ કરી હતી કે દરેક કંપનીને તેના ઉત્પાદનોનો પ્રચાર કરવાનો અધિકાર છે, પરંતુ પતંજલિના દાવાઓ 'ડ્રગ્સ એન્ડ અધર મેજિક રેમેડીઝ એક્ટ 1954' અને 'કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટ 2019'નું સીધું ઉલ્લંઘન કરે છે.

IMAએ એલોપેથી અને આધુનિક દવા પદ્ધતિ વિશે ખોટી માહિતી ફેલાવવા પર ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી. અરજીમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે પતંજલિની ભ્રામક જાહેરાતો એલોપેથીની નિંદા કરે છે અને અનેક રોગોની સારવાર અંગે ખોટા દાવા કરે છે.

IMAએ કેન્દ્ર સરકાર, એડવર્ટાઈઝિંગ સ્ટાન્ડર્ડ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયા (ASCI) અને સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા (CCPA) ને આયુષ દવાની પ્રણાલીનો પ્રચાર કરતી વખતે એલોપથીને બદનામ કરતી જાહેરાતો સામે પગલાં લેવાની માગ કરી હતી.

અરજીમાં બાબા રામદેવ દ્વારા આપવામાં આવેલા કેટલાક વિવાદાસ્પદ નિવેદનોનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. ઉદાહરણ તરીકે, એલોપેથીને 'મૂર્ખ અને નાદારીનું વિજ્ઞાન' ગણાવવું, કોવિડ-19ની બીજી લહેર દરમિયાન એલોપેથિક દવાઓના ઉપયોગને કારણે લોકો મૃત્યુ પામ્યા હોવાનો દાવો કરવો વગેરે.

IMAએ એવો પણ આરોપ મૂક્યો હતો કે પતંજલિએ કોવિડ રસી વિશે અફવાઓ ફેલાવી હતી, જેણે લોકોમાં રસી મેળવવા અંગે ભય પેદા કર્યો હતો. અરજીમાં એવું પણ કહેવામાં આવ્યું હતું કે પતંજલિએ કોરોના દરમિયાન ઓક્સિજન સિલિન્ડર શોધી રહેલા યુવાનોની મજાક ઉડાવી હતી. આયુષ મંત્રાલયે ASCI સાથે કરાર કર્યો છે, તેમ છતાં પતંજલિએ સૂચનાનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે.