બુદ્ધ પૂર્ણિમા એ બૌદ્ધ ધર્મમાં માનનારાઓનો મુખ્ય તહેવાર છે . તે વૈશાખ મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. ગૌતમ બુદ્ધનો જન્મ બુદ્ધ પૂર્ણિમાના દિવસે થયો હતો, આ દિવસે તેમણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું અને આ દિવસે તેમણે મહાનિર્વાણ પણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું . ઇ.સ, પૂર્વે ૫૬૩માં બુદ્ધનો જન્મ શાક્ય સામ્રાજ્ય(આજનું નેપાળ)ના લુમ્બિનીમાં વૈશાખ મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે થયો હતો. આ પૂર્ણિમાના દિવસે જ, ઈ.સ. પૂર્વે ૪૮૩માં તેમણે ૮૦ વર્ષની વયે ‘કુષ્ણારા’માં મહાપરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું . હાલનું કુશીનગર તે સમયે ‘કુષ્ણારા’ હતું.

ભગવાન બુદ્ધનો જન્મ, જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને મહાપરિનિર્વાણ, ત્રણેય વૈશાખ પૂર્ણિમાના દિવસે થયા હતા. આજે વિશ્વમાં ૧૮૦ કરોડથી વધુ લોકો છે જેઓ બૌદ્ધ ધર્મમાં વિશ્વાસ કરે છે અને તેને ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવે છે. આ તહેવાર ભારત,ચીન,નેપાળ,સિંગાપોર, વિયેતનામ, થાઈલેન્ડ,જાપાન,કંબોડિયા,મલેશિયા,શ્રીલંકા,મ્યાનમાર,ઈન્ડોનેશિયા, પાકિસ્તાન અને વિશ્વના અન્ય ઘણા દેશોમાં ઉજવવામાં આવે છે .

બિહારમાં સ્થિત બોધીગયા નામનું સ્થળ હિન્દુ અને બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓ માટે પવિત્ર યાત્રાધામ છે. પોતાનું ઘર છોડ્યા પછી, સિદ્ધાર્થ સત્યની શોધમાં સાત વર્ષ સુધી જંગલમાં ભટકતા રહ્યા. અહીં તેમણે કઠોર તપસ્યા કરી અને અંતે વૈશાખ પૂર્ણિમાના દિવસે બોધીગયામાં બોધિ વૃક્ષ નીચે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ત્યારથી આ દિવસ બુદ્ધ પૂર્ણિમા તરીકે ઓળખાય છે.

બુદ્ધ પૂર્ણિમા નિમિત્તે, બુદ્ધના મહાપરિનિર્વાણ સ્થળ કુશીનગર સ્થિત મહાપરિનિર્વાણ વિહાર ખાતે એક મહિના સુધી મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ તીર્થયાત્રા ગૌતમ બુદ્ધ સાથે સંબંધિત હોવા છતાં, આજુબાજુના વિસ્તારમાં હિન્દુ ધર્મના લોકો મોટી સંખ્યામાં છે જેઓ મઠોમાં પૂજા કરવા માટે ભક્તિભાવ સાથે આવે છે. આ મઠનું મહત્વ બુદ્ધના મહાપરિનિર્વાણ સાથે સંબંધિત છે. આ મંદિરનું સ્થાપત્ય અજંતાની ગુફાઓથી પ્રેરિત છે . આ વિહારમાં ભગવાન બુદ્ધની ૬.૧ મીટર લાંબી પ્રતિમા છે જે લાલ રેતાળ માટીથી બનેલ છે. વિહારના પૂર્વ ભાગમાં એક સ્તૂપ છે. અહીં ભગવાન બુદ્ધનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ પ્રતિમા અજંતામાં બંધાયેલી ભગવાન બુદ્ધની મહાપરિનિર્વાણ પ્રતિમાની પ્રતિકૃતિ પણ છે.

શ્રીલંકા અને અન્ય દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયાના દેશોમાં, આ દિવસ ‘વેસાક’ તહેવાર તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જે ‘વૈશાખ’ શબ્દનો અપભ્રંશ છે. આ દિવસે, બૌદ્ધ અનુયાયીઓ તેમના ઘરોમાં દીવા પ્રગટાવે છે અને તેમના ઘરને ફૂલોથી શણગારે છે. વિશ્વભરમાંથી બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓ બોધીગયા આવે છે અને પ્રાર્થના કરે છે. આ દિવસે બૌદ્ધ ગ્રંથોનો પાઠ કરવામાં આવે છે. મંદિરો અને ઘરોમાં, બુદ્ધની મૂર્તિને ફૂલો અને ફળો અર્પણ કરવામાં આવે છે અને દીવા પ્રગટાવીને પૂજા કરવામાં આવે છે. બોધિ વૃક્ષની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે. તેની શાખાઓને તોરણો અને રંગબેરંગી ધ્વજથી શણગારવામાં આવે છે. ઝાડની આસપાસ દીવા પ્રગટાવવામાં આવે છે અને તેના મૂળ પર દૂધ અને સુગંધિત પાણી રેડવામાં આવે છે. પક્ષીઓને પાંજરામાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે અને ગરીબોને ખોરાક અને કપડાંનું દાન કરવામાં આવે છે. આ દિવસે, બુદ્ધના અસ્થિને દિલ્હીના બુદ્ધ મ્યુઝિયમની બહાર પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે, જેથી બૌદ્ધ અનુયાયીઓ ત્યાં આવીને પ્રાર્થના કરી શકે.