તંત્રીલેખ | 

દેશની રાજધાની દિલ્હી આજકાલ જળ સંકટનો સામનો કરી રહી છે. સંકટ એટલું ગંભીર બની ગયું છે કે દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતે તેની સુનાવણી કરવી પડી છે. હરિયાણા તરફથી આવતી મૂનક કેનાલ પર પોલીસ દ્વારા ચોકીદારી રાખવામાં આવી રહી છે જેથી પાણીની ચોરી ન થાય. નદીઓ, પર્વતો અને પ્રાકૃતિક સંસાધનોથી ભરપૂર હિમાચલ પ્રદેશે પણ હાથ ઊંચા કરી દીધા છે.

હિમાચલ સરકારનું કહેવું છે કે તેની પાસે તેની જરૂરિયાત પૂરતું જ પાણી છે. દિલ્હીને આપવા માટે વધારાનું પાણી નથી. માત્ર દિલ્હી જ નહીં, અન્ય અનેક શહેરો અને રાજ્યો પણ મહાનગરોમાં પાણીના ટેન્કરો આવતાની સાથે જ લાંબી કતારો લાગી જાય છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મહિલાઓ માથે અને કમર પર પાણીના વાસણો લઈને જતી જાેવા મળશે.

ડો. શેખર રાઘવન કે જેઓ ‘રેઈન મેન’ તરીકે જાણીતા છે, તે કહે છે કે એક સમયે દિલ્હી, બેંગલુરુ અને ચેન્નાઈ જેવા મહાનગરોમાં કુવામાં પાણી રહેતું હતું. હવે કૂવા સુકાઈ ગયા છે અને પીવાનું પાણી બોટલોમાં વેચાઈ રહ્યું છે. પાણીની તંગી એક દિવસમાં શરૂ થઈ નથી. તેમનું કહેવું છે કે ભૂગર્ભ જળનું સ્તર ધીમે ધીમે નીચે ગયું છે. કુવાઓ, જળાશયો અને પછી બોરવેલ સુકાવા લાગ્યા. નળ અને હેન્ડપંપમાંથી પાણી આવતું બંધ થઈ ગયું, પરંતુ ભૂગર્ભ જળ સ્તરને ચાર્જ કરવાના પ્રયાસોના નામે આપણે કંઈ કર્યુ નથી, જેનું પરિણામ આ જળ સંકટ છે.

સમગ્ર દેશમાં ધીમે-ધીમે પાણીની કટોકટી વધી રહી છે. હાલમાં, ઉત્તર ભારતમાં પંજાબ, હરિયાણા, રાજસ્થાન, ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ અને બિહાર, દક્ષિણ ભારતમાં તમિલનાડુ, કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, આંધ્રપ્રદેશ અને તેલંગાણામાં પાણીની અછત છે, જ્યારે પૂર્વ ભારતમાં ઝારખંડમાં પાણીની તંગી છે. પશ્ચિમ બંગાળ અને ઓડિશાના લોકો જળ સંકટનો સામનો કરી રહ્યાં છે. ભારતમાં જળ સંકટના ઘણા મુખ્ય કારણો છે. આમાંના મોટાભાગના પરિબળો પરસ્પર સંકળાયેલા છે અને સાથે મળીને દેશમાં પાણીની અછત તરફ દોરી જાય છે.

કૃષિ, ઉદ્યોગ અને ઘરેલું ઉપયોગ માટે ભૂગર્ભ જળનો વધુ પડતો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે. કુલ પાણીનો લગભગ ૭૦ ટકા ઉપયોગ માત્ર ખેતી માટે થાય છે. ખેતીમાં પાણીની ભારે માંગને કારણે કૂવા અને બોરવેલ સુકાઈ રહ્યા છે. ઉદ્યોગોમાં પણ એવું જ છે, જ્યાં ઉત્પાદન પ્રક્રિયાઓમાં પાણીનો વ્યાપક ઉપયોગ થાય છે. શહેરીકરણના વધતા દબાણને કારણે ઘરોમાં પાણીનો વપરાશ પણ વધ્યો છે.

 જીવન આપતી નદીઓ, સરોવરો અને અન્ય જળ સ્ત્રોતોમાં વધતું પ્રદૂષણ પણ જળ સંકટનું કારણ છે. ઔદ્યોગિક કચરો, વિવિધ રસાયણો, ગટર અને ઘરેલું કચરો પાણીના સ્ત્રોતોમાં અથવા તેની નજીક ફેંકવામાં આવે છે, જેના કારણે પાણીના સ્ત્રોતો દૂષિત થઈ રહ્યા છે. જેના કારણે પાણીની ગુણવત્તા તો બગડી રહી છે પરંતુ આ જળસ્ત્રોતોમાંથી મળતા પાણીની માત્રા પણ ઘટી રહી છે. ઉદાહરણ તરીકે, ગાઝીપુર અને ભાલ્સવા લેન્ડફિલ્સની આસપાસ પાણીની ગુણવત્તા નબળી હોવાનું જણાયું હતું.

ગ્લોબલ વોર્મિંગના કારણે વરસાદની પેટર્ન બદલાઈ રહી છે. અનિયમિત અને ઓછો વરસાદ અને વધતા તાપમાનને કારણે પાણીના સ્ત્રોતો ફરી ભરાતા નથી. ભૂગર્ભ જળ સ્તર ઘટી રહ્યું છે (પાણીનું સ્તર રિચાર્જ થતું નથી). જેના કારણે દુષ્કાળની સ્થિતિ સર્જાઈ રહી છે.

જૂની અને નબળી માળખાકીય સુવિધાઓને કારણે પાણીનું લીકેજ, વિતરણમાં અસમાનતા, બિનકાર્યક્ષમ સિંચાઈ અને જળ સંચયના પગલાંનો અભાવ એ પણ જળ સંકટને વધારવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. વધતી જતી વસ્તી પાણીની માંગમાં વધારો કરી રહી છે, જેના કારણે જળ સંસાધનો પર ભારણ વધી રહ્યું છે.